بیوسیستماتیک جنس .alosa spp در سواحل ایرانی دریای خزر با استفاده از نشانگرهای ریختی و مولکولی (توالی بخشی ژن cyt-b)

تنوع بالایی از گونه¬های جنس alosa در ناحیه ponto - caspian زیست می¬کنند و تنها از دریای خزر، تعداد 5 گونه و 14 زیرگونه از شگ ماهیان متعلق به جنس alosa گزارش شده¬ است. با توجه به تنوع گونه¬ای بالا و فقدان اطلاعات ریختی کافی در رده¬بندی گونه¬های این جنس به خصوص در دریای خزر ابهاماتی وجود دارد. در این تحقیق، بیوسیستماتیک جنسalosa spp. در سواحل ایرانی دریای خزر با استفاده از نشانگرهای ریختی و مولکولی (توالی¬بخشی ژن cyt-b) مورد بررسی قرار گرفت. تعداد 239 عدد ماهی از چهار گونه موجود در سواحل ایران شامل a. braschnikowi، خزری (a. caspia)، مهاجر (a. kessleri) و چشم درشت (a. saposchnikowii) از ایستگاه¬های انزلی، نور- محمودآباد و خلیج گرگان در سه مرحله از آبان تا اسفند سال 92 نمونه¬برداری انجام شد. تعداد 14 نمونه (برای چهار گونه مذکور) جهت مطالعات مولکولی استفاده شد. نتایج آزمون¬های آنالیز واریانس یک¬طرفه (anova)، آنالیز تابع تشخیصی (da) و تحلیل به مؤلفه¬های اصلی (pca) برای تحلیل صفات ریختی به¬دست آمده از گونه¬های ذکر شده در دریای خزر، بیانگر کارایی بهتر صفات اندازشی در مقایسه با صفات شمارشی در تمایز این چهار گونه بود. صفات شمارشی و اندازشی تشخیصی اشاره شده در منابع و کلیدهای شناسایی موجود اغلب مرتبط با اندازه و تعداد خارهای شعاع¬های کمان اول آبششی می¬باشد، اما در این تحقیق علاوه بر صفات فوق، صفاتی اندازشی از قبیل ارتفاع باله مخرجی و پشتی، ارتفاع، عرض و طول سر، طول پوزه، ارتفاع ساقه دمی، فاصله پس چشمی، طول باله سینه¬ای و شکمی و صفات شمارشی همچون تعداد شعاع باله دمی و تعداد شعاع منشعب و غیر منشعب باله پشتی نیز در تمایز چهار گونه مورد بررسی نقش داشتند. هرچند دامنه تغییرات صفات اندازشی و شمارشی زیست سنجی شده در مقایسه بین گونه¬های جنس alosa در جنوب دریای خزر واجد همپوشانی بودند، اما می¬توانند در شناسایی بهتر و دقیق¬تر این گونه¬ها مفید باشند. در نمودار¬های رسته¬بندی بر اساس صفات ریختی به استثنای دو گونه a. braschnikowi و a. saposchnikowii، جدایی نسبی بین گونه¬های مورد بررسی مشاهده شد. نتایج تحلیل مولکولی توالی بخشی ژن cyt- b (459جفت-باز)، به¬طور کامل قادر به تفکیک چهار گونه از شگ ماهیان جنس alosa نبود. فواصل ژنتیکی و موقعیت تبارشناسی، بیانگر قرابت بالای سه گونه a. braschnikowi، a. saposchnikowii و a. caspia بود، به¬طوری که هاپلوتیپ¬های دو گونه a. braschnikowi و a. saposchnikowii در یک شاخه قرار گرفتند. اما گونه a. kessleri بیشترین فاصله ژنتیکی را با سه گونه دیگر نشان داد و در موقعیت خواهر گروهی از گونه¬های فوق الذکر جدا شد. این جدایی احتمالاً به¬دلیل الگوی متفاوت مهاجرت تولیدمثلی این گونه به عنوان تنها گونه رود کوچ از جنس alosa در دریای خزر می¬باشد. در مقایسه گونه¬های بررسی شده از دریای خزر با سایر گونه¬های این جنس در جهان، سه گونه a. braschnikowi، a. caspia و a. saposchnikowii، در موقعیت خواهر گروهی با گونه-های اروپا قرار گرفتند که بیانگر قرابت بیشتر نمونه¬های خزر با نمونه¬های این منطقه بود. در مجموع، نتایج بیانگر تمایز ریختی و ژنتیکی اندک سه گونه خزری، چشم درشت و a. braschnikowi بود که می¬تواند به¬دلیل وقوع انشقاق اخیر یا تماس ثانویه در تاریخ تکامل گونه¬های فوق باشد. b